یادنامه‌ای برای امیر پازواری؛ شاعر تبری‌سرای مازندران
این شاعر بلندآوازه و چهره‌ی ماندگار فرهنگ و ادب مازندرانی، شیخ‌العجم، امیر پازواری، که به «امیرالشعرا» و «امیر مازندرانی» نیز شهرت دارد و با تخلّص «امیر» شعر می‌سرود، در قرن نهم هجری قمری در منطقه‌ی پازوار، از توابع بابل در مازندران، دیده به جهان گشود. او شاعری عارف‌مشرب و از پیروان آیین شیعه دوازده‌امامی بود که در تبرستان به فراگیری دانش پرداخت.
بیشتر شهرت امیر پازواری به سبب سروده‌های عاشقانه و عارفانه‌ی اوست. در برخی روایت‌ها آمده است که پس از تصرف مازندران به دست شاه عباس صفوی، به دربار او پیوست و از شاه لقب‌هایی چون شیخ‌العجم و امیرالشعرا دریافت کرد. با این‌حال، بنا بر گفته‌ی دانشنامه‌ی ایرانیکا، درباره‌ی وجود تاریخی او تردیدهایی مطرح است و برخی پژوهشگران بر این باورند که شاید اشعار منتسب به او، سروده‌ی دیگران باشد.
در کتاب کنزالاسرار مازندرانی نوشته‌ی برنهارد دارن، پژوهشگر آلمانی، آمده است که امیر پازواری دهقانی ساده و بی‌سواد بود که بر زمین اربابی کار می‌کرد. او افزون بر شاعری، چیستان‌گو و آشنا با امثال و حکم مردم مازندران بود و در شعرهایش جلوه‌ای از مهر و محبت انسانی و عاشقانه دیده می‌شود. گفته‌اند معشوقه‌ای نیز داشت که او هم ذوق و زبان شاعرانه داشت.
آثار امیر پازواری که بیشتر به زبان مازندرانی (تبری) سروده شده، شامل اشعار عاشقانه، حماسی و اجتماعی است. این سروده‌ها زندگی، فرهنگ و باورهای مردم مازندران را بازتاب می‌دهند و با بهره‌گیری از گویش بومی، اصالت و زیبایی‌های فرهنگ محلی را برای نسل‌های آینده حفظ کرده‌اند. شعرهای او لبریز از احساسات انسانی، صداقت در بیان و پیوند ژرف با طبیعت و زندگی روستایی است.
امیر پازواری را می‌توان شاعری دانست که در عین گمنامی تاریخی، جایگاهی والا در دل مردم دارد. اشعار او از عشق‌های پاک، رنج روستاییان، و نغمه‌های چوپانان کوهستانی سخن می‌گویند؛ و به راستی باید او را شاعر مردم و شاعر روستا نامید. در سروده‌هایش اندیشه‌ای ژرف و خیالی پرورده به چشم می‌خورد که نشان می‌دهد او انسانی ذوقمند، باهوش و آشنا با ادب و اسطوره‌های ایرانی بوده است؛ کسی که کوشیده آن مفاهیم والا را با زبان ساده و بومی بازگو کند.
در میان شاعران تبری‌سرا، هیچ‌کس به اندازه‌ی امیر پازواری در میان مردم با چنین احترام و علاقه‌ای روبه‌رو نشده است. سینه‌ی مردم مازندران گنجینه‌ی شعر اوست؛ اشعارش نسل به نسل و دهان به دهان نقل شده تا آن‌که پروفسور برنهارد دارن، خاورشناس روسیِ آلمانی‌تبار، همّت گماشت و سروده‌های او را گردآوری کرد. وی آن‌ها را در دو مجموعه با عنوان دیوان کنزالاسرار مازندرانی به چاپ رساند و بدین‌گونه، نام امیر پازواری را برای همیشه در تاریخ ادبیات ایران ماندگار ساخت.
اشعار امیر پازواری بیشتر به زبان مازندرانی سروده شده و دربرگیرنده‌ی موضوعات گوناگونی است. از جمله، سروده‌های عاشقانه و احساسی که بیانگر عواطف پاک و احساسات راستین او نسبت به معشوق، خانواده و زندگی است؛ شعرهای حماسی و میهن‌دوستانه که در ستایش طبیعت، مردانگی، پایداری و دلاوری مردم مازندران سروده شده‌اند؛ و نیز اشعار اجتماعی و فرهنگی که بازتاب‌دهنده‌ی رنج‌ها، دغدغه‌های روزمره، نقد رفتارهای اجتماعی و تأکید بر پاسداشت سنت‌ها و فرهنگ بومی مردم این خطه است.
سبک شعری امیر پازواری ساده، روان و سرشار از صداقت زبانی است. او با بهره‌گیری از گفتار روزمره و واژگان محاوره‌ای، چنان به زبان مردم نزدیک شده که شعرهایش برای شنوندگان و خوانندگان محلی، دل‌نشین، قابل درک و زنده به نظر می‌رسند.
آهنگین بودن شعرهای امیر پازواری، که از وزن‌های دل‌نشین و قافیه‌های گیرا بهره می‌برد، سبب می‌شود سروده‌های او به آسانی در ذهن جای گیرد و برای خوانش گروهی یا سرودن در گردهمایی‌های بومی بسیار خوشایند باشد. تلفیق سنت و نوآوری از ویژگی‌های برجستهٔ شعر اوست؛ هرچند امیر پازواری در چارچوب سنتی شعر مازندرانی می‌سراید، اما در مضمون و شیوهٔ بیان، گاه نوآوری و خلاقیت چشمگیری نشان می‌دهد. بهره‌گیری از چشم‌اندازها و پدیده‌های طبیعی مازندران، همچون جنگل، دریا، کوه و رودخانه، در سروده‌های او برای آفرینشِ فضا و برانگیختنِ احساسات به‌روشنی دیده می‌شود.
تأثیرگذاری امیر پازواری
امیر پازواری در پاسداری از زبان مازندرانی، تقویت هویت فرهنگی، الهام‌بخشی به نسل جوان و برانگیختن آگاهی اجتماعی نقشی ژرف و ماندگار داشته است.
حفظ زبان مازندرانی: آثار امیر نقشی بنیادین در نگاهبانی و گسترش زبان و فرهنگ بومی ایفا کرده‌اند و همچون گنجینه‌ای ارزشمند برای آیندگان برجای مانده‌اند.
ایجاد هویت فرهنگی: او با پرداختن به موضوعات بومی، ملی و انسانی، حس تعلق، همبستگی و افتخار را در میان مردم مازندران زنده نگاه داشت و به استواری هویت فرهنگی این سرزمین یاری رساند.
الهام‌بخشی به شاعران جوان: سادگی، صداقت و صمیمیت در زبان و بیان شعر امیر، الگویی الهام‌بخش برای شاعران و نویسندگان جوان مازندرانی بوده است؛ آنان که می‌کوشند به زبان مادری خویش بنویسند و فرهنگ خود را پاس دارند.
محرک اجتماعی: شعر امیر انعکاس صدای مردم زمان خویش بود؛ او در سروده‌هایش به مسائل اجتماعی و فرهنگی پرداخت و با بیانی شاعرانه، مردمان را به آگاهی، پویایی و پاسداشت سنت‌ها فراخواند.
زندگی و زمانه‌ی امیر پازواری
از زندگی امیر پازواری آگاهی چندانی در دست نیست؛ با این حال، پژوهشگران او را از اهالی پازوار (میان امیرکلا و بابلسر امروزی) می‌دانند. او در روزگار شاه عباس صفوی می‌زیست و به گمان بسیار، از میان مردم ساده و روستایی برخاسته بود؛ مردی پاک‌دل، مؤمن و خداجو که عشق به پروردگار، اهل‌بیت(ع) و معشوقی به نام گوهر، سرچشمه‌ی الهام او بود.
در برخی منابع تاریخی، از جمله سفرنامه‌ی ملگونوف روسی، به آرامگاه امیر و گوهر در شهر آمل اشاره شده است؛ با این همه، باور عمومی بر آن است که آرامگاه او در نزدیکی زادگاهش، پازوار، قرار دارد.
آثار و زبان شعری
اشعار امیر پازواری که به نام «اَمیری» (Amiri) شناخته می‌شوند، بیشتر در قالب دوبیتی و ترانه‌های بومی سروده شده‌اند. ویژگی برجسته‌ی این سروده‌ها، سادگی و روانی زبان در کنار عمق اندیشه و احساس است. او با زبانی مردمی، آهنگین و دل‌نشین، مضامینی چون عشق، ایمان، اخلاق، گذر زمان، مرگ و حقیقت زندگی را به زیباترین شکل بیان کرده است.
امیر در بسیاری از سروده‌های خود با دلی سرشار از ایمان، از اهل‌بیت(ع) به‌ویژه حضرت علی(ع) یاد کرده و مهر و ارادت خویش را با بیانی شاعرانه و پر احساس به تصویر کشیده است.
نمونه‌ای از اشعار امیر پازواری
(به گویش مازندرانی):
کِدوُمْ وَقتِ کِه اِسمِ خِــدا بیَمُــو؟
کِدوُمْ وقتِ کِه رَسـول‌الله بیَمُـّـو؟
کِـدوُمْ وَقـتِ کِه قُرآنْ دِنیا بیَمُـو؟
کِـدُومْ وقتِ کِه شیرِ خِـدا بیَمُــو؟
(برگردان فارسی):
کــدام وقت است که نـام خــدا آمـده است؟
کدام وقت است که رسول‌الله(ص) آمده است؟
کـدام وقت است که قرآن به دنیا آمـده است؟
کدام وقت است که شیرخدا علی(ع) آمده است؟
پاسخ:
اَوِلِ بِسْم‌الله اِسـمِ خِـدا بیَمُو،
دُویم نِمازِ صِبحْ رَسول‌الله بیَمُو،
لَیـله‌القَـدر قِـرآن دِنیـو بیَمُـو،
غِروبِ اِفتاب شیــرِ خِـدا بیَمُو.
(برگردان فارسی):
نخست، «بسـم‌الله» نام خـدا آمـده است،
دوم، در نمـاز صبح، رسول‌الله آمـده است،
در شب قــدر، قـرآن به دنیـا آمـده است،
و هنگام غروب آفتاب، شیر خدا آمده است.
این شعر، نمونه‌ای از تلفیق ایمان، سادگی و بلاغت مردمی در زبان امیر است. او در قالب پرسش و پاسخ، مفاهیم دینی را به زبانی شیرین و قابل فهم برای همه بیان می‌کند.
اندیشه و پیام اخلاقی در اشعار امیر
در بسیاری از دوبیتی‌ها، امیر به ناپایداری دنیا و ضرورت پرهیز از غرور و دلبستگی به مال و مقام اشاره می‌کند:
دِنیـا رِه وِفـا نیِه، بِقـا نِـــدارنِه،
مَــرگ حَـقِ، بـا آدِم دِوا نِـدارنه،
اَجـِل‌اَجِـلِ، شـاه و گِـدا نِــدارنه،
هَرکِسی بی‌مال شونه، حِیا نِدارنه.
برگردان فارسی:
دنیــا را وفــا نیسـت و بقــا نــدارد،
مرگ حق است و با انسان ستیز نـدارد،
اجل، اجل است؛ شاه و گدا نمی‌شناسد،
و آن‌که بی‌مال می‌رود، حیـایی نــدارد.
در این دوبیتی، نگاه فلسفی و عرفانی امیر به جهان به‌خوبی آشکار است؛ نگاهی که هم بر مبنای ایمان دینی و هم تجربه‌ی زیسته‌ی انسانی است.
منبع: سویه های نمایشی در آیین ها و بازی‌های محلی مازندران،1403،ص91-94
حمیدرضا گل محمدی تواندشتی