چهادهم آبان سال 243 هجری شمسی برابر با 25 رمضان سال 250 هجری قمری، روزی است که مردم تبرستان در رویان با حسن بن زید علوی، بیعت کردند و این بیعت، شروع تاسیس و استقرار حکومت علویان در تبرستان شد و از این رو شورای فرهنگ عمومی مازندران، این روز را به «روز مازندران» نامگذاری کرد.
لذا به مناسبت فرارسیدن 14 آبان سالروز تشکیل نخستین حکومت شیعی در تبرستان و روز مازندران بر آن شدیم که به ارایه مطلبی در باره مازندران این دیار علویان بپردازیم.
مازندران از دیرباز پیوندی ناگسستنی با تاریخ ایران داشته و پژوهش‌های اسطوره‌شناختی نیز این همبستگی را تأیید می‌کند.
بازتاب این پیوند در آثار بزرگان ادب و هنر ایران‌زمین، به‌ویژه در شاهنامه فردوسی، به‌روشنی دیده می‌شود.
افسانه‌هایی چون آرش‌کمانگیر و تعیین مرز ایران و توران، هفت‌خوان رستم، فریدون و سه فرزندش «سلم، تور و ایرج» و ماجرای زندان ضحاک در کوه دماوند، همگی ریشه در جغرافیای اسطوره‌ای و تاریخی تبرستان «مازندران باستانی» دارند. در این متون، مازندران نه تنها صحنه نبردها و حماسه‌ها، بلکه مظهر فرهنگی دیرینه و منش ایرانی‌گری است که از راستی، پایداری و آزادی سرچشمه می‌گیرد.
با وجود پیشینه درخشان تاریخی، مازندران کمتر مورد پژوهش جامع قرار گرفته است. آثار و منابع تاریخی و جغرافیایی متعددی دربارهٔ این سرزمین وجود دارد، اما بسیاری از آنها پراکنده و کمتر مورد تحلیل علمی قرار گرفته‌اند. همین امر سبب شده است که در میان پژوهش‌گران معاصر، مازندران هنوز به‌درستی شناخته نشود و ابعاد فرهنگی و سیاسی آن نیازمند واکاوی دقیق‌تر باشد.
علویان در مازندران «تبرستان»
ورود علویان به تبرستان یکی از مهم‌ترین رخدادهای سیاسی و مذهبی تاریخ شمال ایران است. سادات علوی که پیرو مذهب تشیع بودند، از غرب تبرستان زمینهٔ شکل‌گیری جنبشی شیعی را فراهم کردند. این حرکت در طی دو قرن به‌تدریج گسترش یافت و سرانجام در قرن سوم هجری به تشکیل نخستین دولت شیعی در ایران انجامید.
قیام حسن بن زید و شکل‌گیری دولت علوی
در سال 250 هجری قمری، به دنبال دعوت بزرگان تبرستان، حسن بن زید به این منطقه آمد. در 25 رمضان همان سال، بزرگان نور، کجور و کلار با او بیعت کردند و بدین ترتیب، برای نخستین بار دولتی شیعی با گرایش زیدی در طبرستان شکل گرفت.
در جریان این قیام، طاهریان از تبرستان رانده شدند و با بیعت عمومی مردم، نفوذ خلافت عباسی در منطقه از میان رفت. گزارش ابن‌اسفندیار نشان می‌دهد که تمام مردم تبرستان با حسن بن زید بیعت کردند، و این امر نشان از آمادگی اجتماعی و دینی مردم برای پذیرش جنبش علوی داشت.
دوره‌های مهاجرت علویان به تبرستان
پژوهش‌ها چهار مرحلهٔ اصلی برای مهاجرت علویان به تبرستان برمی‌شمارند:
1. دورهٔ نخست (دوران مأمون عباسی، 198–218ق): سادات پس از شهادت امام رضا علیه‌السلام و شدت یافتن فشارها، به کوهستان‌های ری، دیلمان و طبرستان پناه بردند.
2. دورهٔ دوم (دوران متوکل عباسی، 232–247ق): در پی سیاست‌های ضدشیعی متوکل، گروهی دیگر از علویان به طبرستان کوچ کردند.
3. دورهٔ سوم (دوران مستعین عباسی، 248–252ق): پس از شکست قیام یحیی بن عمر زیدی در کوفه، بسیاری از یاران او به شمال ایران گریختند.
4. دورهٔ چهارم (پس از تشکیل دولت زیدی در 250ق): با تثبیت حکومت حسن بن زید، علویان بیشتری برای امنیت و آرامش به طبرستان مهاجرت کردند.
علل نفوذ و گسترش علویان در تبرستان
ورود و نفوذ علویان در تبرستان بر پایهٔ مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی، سیاسی و مذهبی استوار بود:
1. منزلت سادات: انتساب علویان به پیامبر اکرم (ص) جایگاه والایی نزد مردمتبرستان ایجاد کرد.
2. محبوبیت اندیشهٔ شیعی: به دلیل صداقت و دوری شیعیان از قدرت‌های فاسد، مردم منطقه آنان را بر تازیان و نمایندگان خلافت ترجیح دادند.
3. ستم حکومت‌های عباسی و طاهری: ظلم حاکمان، زمینهٔ اتحاد مردم با علویان را فراهم ساخت.
4. پرهیزگاری و مردانگی علویان: مردم تبرستان در رفتار آنان راستی و جوانمردی دیدند و به آنان گرایش یافتند.
5. رقابت سیاسی حاکمان محلی با خلافت: برخی از اسپهبدان و کدخدایان تبرستان، برای تقویت موقعیت خود، از علویان حمایت کردند.
فرقه‌های شیعی در مازندران
1. تشیع زیدی: نخستین جنبش شیعی در طبرستان با رهبری یحیی بن عبدالله حسنی و پیروان زیدی او آغاز شد. پس از وی، اندیشهٔ زیدی به‌سرعت گسترش یافت و پایهٔ دولت علوی را شکل داد.
2. تشیع اسماعیلی: در قرون بعد، ابوحاتم رازی در تبرستان به ترویج اندیشه‌های اسماعیلی پرداخت. با آن‌که وعده‌های او دربارهٔ مهدی موعود نادرست از آب درآمد، اما این جنبش نشانهٔ تنوع مذهبی منطقه بود.
3. تشیع امامی (اثناعشری): حضور عالمان بزرگی چون امین‌الاسلام طبرسی (نویسندهٔ «اعلام الوری»)، ابن شهرآشوب (نویسندهٔ «مناقب آل ابی‌طالب») و ابومنصور طبرسی (صاحب «الاحتجاج») بیانگر نفوذ اندیشه امامیه در تبرستان ا
ست. هرچند بیشتر این عالمان بعدها به شهرهای بزرگ مهاجرت کردند، اما خاستگاه مازندرانی آنان نشان از ریشه‌دار بودن تشیع امامی در این ناحیه دارد.
مازندران، به‌عنوان بخشی از ایران تاریخی، نه‌تنها در شکل‌گیری اسطوره‌ها و حماسه‌های ملی نقش داشته، بلکه خاستگاه یکی از نخستین دولت‌های شیعی در ایران نیز بوده است. ترکیب فرهنگ بومی طبری با اندیشه عدالت‌جویانه علوی، سیمای دینی و فرهنگی ویژه‌ای به این منطقه بخشیده که آثار آن تا امروز در هویت اجتماعی مردم مازندران مشهود است.
سویه های نمایشی در آیین ها و بازی های محلی مازندران(ص30-28)
حمیدرضا گل محمدی تواندشتی